De rouwbot en de sporen van de geliefde

Geschreven door Derk Wijkamp

Niets is zo intens persoonlijk als rouw. De band die men gevoeld heeft met een ander, een geliefde bijvoorbeeld, wordt abrupt verbroken en een essentieel onderdeel van de door de persoon zelf beleefde realiteit wordt gewijzigd. Toch laat deze wijziging zich niet kenmerken door een absoluut einde van die ander. Fysiek natuurlijk wel, maar in de ervaring blijft er altijd iets aanwezig. Herinneringen, momenten van scherp gemis, het vergeten van de dood bij het ontwaken uit een droom over die persoon, het zijn de fenomenen van de blijvende, verwijlende aanwezigheid van de gestorven geliefde. Als een kaars die is uitgeblazen, maar waarvan de geur nog lang blijft hangen en het bewijs vormt dat de vlam er is geweest, is de pijn en de herinnering het bewijs van de geliefde.

De Franse filosoof Jacques Derrida spreekt over de ‘sporen’ die men achterlaat. De dood is, zo begrepen, de opheffing van de fysieke aanwezigheid, en tegelijk de geboorte van een blijvende onderstroom. De gestorven ander blijft dus in zeker zin bestaan in de meest persoonlijke en intieme sferen. Het omgaan met die grote verandering, van de dagelijkse fysieke aanwezigheid naar het blijvende bewijs in de herinnering en de beleving, dat kan men rouw noemen.

Het modern technologische systeem is er eentje die, nog meer dan de grote regulerende systemen uit het verleden, de meest intieme aspecten van het mens-zijn kan infiltreren. Grote filosofen als Emmanuel Levinas en George Steiner vonden troost in de realisatie dat hoe alom aanwezig en regulerend totalitaire instituten, bijvoorbeeld het communistisch regime in de Sovjet Unie, ook konden worden, de meest intieme aspecten zoals de liefde voor een ander, jeugdherinneringen en rouw, daar niet door geraakt konden worden. Levinas stelde bijvoorbeeld dat de liefde zo ultiem persoonlijk was dat het iedere interventie van derden uitsloot.

Diezelfde liefde, die in haar pure vorm zo intiem is dat het geen ruimte biedt voor derden, wordt vandaag de dag gestuurd door algoritmes in datingapps, de seksualiteit wordt beïnvloedt door robots die hapklaar iedere voorkeur kunnen bedienen en ook de rouw, het verwerken van het dagelijkse verlies van een geliefde, kan nu worden beïnvloed door ‘rouwbots’.

Rouwbots zijn avatars met een geüploade versie van de persoonlijkheid van een overleden geliefde. Door de data die aan deze bot gevoerd is, nog gedurende het leven van die persoon, biedt het een representatie die een goed klinkende geïmiteerde stem bezit, de ideeën van de overledene kan vertegenwoordigen en ook diens gebezigde taal en gewoontes meester is geworden. Het stelt de nabestaanden daarmee in staat te rouwen met de mogelijkheid om de interactie met dit digitale duplicaat aan te gaan.

De rouwbot bezit hiermee de ingrijpende claim dat de overleden geliefde ook een fysieke en alledaagse component kan krijgen. Je hoeft iemands stem niet meer te herinneren, maar kan die op commando horen en zelfs hele gesprekken voeren met deze digitale representatie van je geliefde. Hierdoor vormt men niet langer een eigen representatie van de overledene, maar kiest men voor een commerciële technologie die nooit een menselijke relatie met de verloren geliefde heeft gehad, niets van die persoon weet op menselijk niveau, maar alsnog beweert een betere representatie te zijn van wie die persoon was dan de latente aanwezigheid die zich anders in het achterhoofd zal vormen en de sporen die de geliefde heeft achtergelaten.

De aanwezigheid van dit fysieke alternatief zorgt ervoor dat de natuurlijke transformatie niet kan plaatsvinden en de blijvende aanwezigheid van de relatie met de geliefde, tot lang na de dood, zich niet kan vormen. Het maakt het sterven van de geliefde niet alleen fysiek definitief, maar legt ook een dam in de blijvende onderstroom van de relatie. De grens tussen leven en dood wordt nog groter, juist door de blijvende geveinsde fysieke aanwezigheid, omdat de verwijlende aanwezigheid van de levende persoon, wie iemand echt was, niet meer bestaat.

Het doel van dit stuk is niet om onrecht te doen aan de oprechte gevoelens die mensen die voor een rouwbot kiezen hebben. Het is totaal invoelbaar, de intense behoefte om nog eenmaal te praten met je vader, moeder, partner of vriend, nog even te weten wat die ergens van vindt, nog een laatste maal te zeggen hoeveel je van hen houdt. Natuurlijk, dat gevoel kent iedereen. Maar een robot brengt hen niet dichterbij, tenminste, niet wie ze echt waren. De rouwbot simuleert wie de geliefde volgens de data zou zijn, maar representeert niet wie diegene echt was. Wanneer het gemis op zijn scherpst is, wanneer je schrikt van het beeld van je geliefde in de spiegel, fluister dan even wat je nog zeggen moet. Alleen dan is het gericht aan het bewijs van wie die persoon ooit was, de sporen die de geliefde heeft achtergelaten en aan de liefde die nog altijd wordt gevoeld.

Meer lezen over dit onderwerp? Piek Knijff en Ruwan van der Vaart schreven er dit artikel over!

Afbeelding: Emiliano Vittoriosi, via Unsplash